Średni samochód gaśniczy wodno-pianowy

Jesienią 1979 roku z taśmy montażowej Jelczańskich Zakładów Samochodowych zjechały pierwsze egzemplarze zmodernizowanego samochodu GBA 2,5/16. Pojazd otrzymał oznaczenie fabryczne 005M. Modernizacja dotyczyła głównie układu wodno-pianowego samochodu. Część zespołów importowanych dotychczas z Austrii, zastąpiono ich krajowymi odpowiednikami. Jelcz 005M w dalszym ciągu pozostawał podstawową jednostką taktyczną polskiej straży pożarnej, a takowy stan rzecz utrzymywał się do końca lat osiemdziesiątych (choć model ten pozostawał w ofercie JZS jeszcze do 1995 roku).

Podwozie

Samochód Jelcz 005M podobnie jak jego poprzednik, został zabudowany na podwoziu Star 244L (było to podwozie o największym z rodziny 244 rozstawie osi, przeznaczone specjalnie pod zabudowy pożarnicze).

Konstrukcja podwozia opierała się na ramie składającej się z podłużnic o przekroju ceowym i poprzeczek, do której przytwierdzono zderzaki, zaczep do holowania typu ucho-sworzeń (z przodu) i obrotowy hak pociągowy (z tyłu). Pod ramą z tylu umieszczono mocowanie na kolo zapasowe. Zawieszenie składało się z piórowych, półeliptycznych, podłużnych resorów z amortyzatorami typu Armstrong. Ponadto do zawieszenia tylnego mostu zastosowano dodatkowo stabilizator jako drążek skrętny.

Źródłem napędu pojazdu był wysokoprężny silnik typu S359 (po modernizacji S359M), o mocy 150 KM i pojemności skokowej 6840 cm3. Przeniesienie napędu na dwa mosty odbywało się za pośrednictwem 6-biegowej (5+R), mechanicznej skrzyni biegów S5-45 produkowanej na licencji firmy ZF, współpracującej z dwustopniową skrzynią rozdzielczą. Włączanie i wyłączanie przedniego napędu dokonywało się elektropneumatycznie z miejsca kierowcy bez konieczności zatrzymywania pojazdu. Również elektropneumatycznie rozwiązano sterowanie blokadą mechanizmu różnicowego tylnego mostu napędowego. Samochód wyposażono w bębnowe hamulce z pneumatycznym wspomaganiem nadciśnieniowym, posiadające dwa niezależne układy dla kół przednich i tylnych. Ponadto zastosowano hamulec pomocniczy (postojowy) sterowany pneumatycznie i działający na tylne koła samochodu.

Nowością modelu 005M było zastosowanie wielozakresowego regulatora obrotów pompy paliwowej oraz elekropneumatycznego sterowania przystawką odbioru mocy, które załączało się przyciskiem z kabiny kierowcy.

W pojeździe, podobnie jak we wcześniejszej wersji 005, zastosowano dwumiejscową starachowicką kabinę typu 642. Komfort pracy kierowcy podnosiło zastosowanie nowej kierownicy firmy ZF wraz z systemem wspomagania układu kierowniczego oraz zamontowanie fotela typu Grammer z amortyzacją pionową dla kierowcy.

Na przełomie lat 1984/85 przedni zderzak samochodu Jelcz 005 otrzymał potrójne stalowe relingi, osłaniające halogeny oraz zestaw sygnalizacji dźwiękowej, które znajdowały się pod zderzakiem. W 1985 roku zastosowano zmodernizowaną wersję kabiny kierowcy typu 642 (tzw. przejściówkę). Zmiany objęły m.in. wprowadzenie krótkich drzwi, szerokich lusterek wstecznych poprawiających widoczność oraz potrójnych wycieraczek przedniej szyby, skuteczniej oczyszczających jej powierzchnię. U schyłku 1986 roku pojawiły się pierwsze egzemplarze Jelcza 005M wyposażone w nowy typ kabiny, oznaczonej symbolem 678. Kabina ta charakteryzowała się podwyższonym dachem, przestylizowana ścianą przednią oraz zastosowaniem błotników o zmienionym kształcie.

Zabudowa pożarnicza

Nadwozie specjalne samochodu Jelcz 005M było całkowicie metalowe (szkielet z profili giętych oraz poszycie z blachy) i charakteryzowało się prostą i kanciastą linią. Składało się ono zasadniczo z 4 części tworzących dwa quasi-moduły – wyższy i niższy. Pierwszy z nich, umieszczony za seryjną kabina Stara, mieścił 4-osobowy przedział załogi, a także przelotową skrytkę, gdzie znajdowały się autopompa i urządzenie SN oraz zbiornik na środek pianotwórczy. Drugi niższy moduł zawierał zbiornik na wodę oraz skrytki na sprzęt umieszczone wzdłuż zbiornika.

Kabina załogi była połączona z kabiną seryjną Stara gumowym rękawem, co umożliwiało komunikację między dowódcą a resztą załogi. Na tylnym siedzisku wykonanym w formie półtwardej ławki, umieszczonej przodem do kierunku jazdy, zajmowało miejsce czterech strażaków. W tylnej ścianie kabiny, w górnej części znajdowała się skrytka na sprzęt z drzwiami przesuwnymi. Kabina była ogrzewana za pomocą nagrzewnicy wielopaliwowej Sirocco 232/12 produkcji NRD.

Pierwsza (przelotowa) skrytka za kabiną załogi była przedziałem autopompy wraz z armaturą, do której dostęp zapewniały drzwi żaluzjowe nr.1 po prawej stronie nadwozia. Nad tablicą sterowniczą autopompy posadowiono urządzenie szybkiego natarcia. Z lewej strony tego samego przedziału zainstalowano zbiornik na środek pianotwórczy do którego dostęp zapewniały drzwi żaluzjowe nr.1 po lewej stronie. Zbiornik miał pojemność 250 litrów i posiadał elektryczny wskaźnik poziomu środka pianotwórczego.

Moduł mieszczący zbiornik na wodę znajdował się centralnie nad tylną osią pojazdu. Zbiornik wykonano z blachy stalowej i miał on kształt prostopadłościanu. Wyposażono go w falochrony, właz rewizyjny, elektryczny wskaźnik poziomu wody, a także dwie nasady 75 do tankowania hydrantowego (w tylnej ścianie nadwozia) oraz 2 nasady 110 do spustu wody (jedna umieszczone w tylnej ścianie, druga z lewej strony poniżej zabudowy). Wzdłuż zbiornika umieszczono po obu stronach skrytki na sprzęt, zamykane drzwiami żaluzjowymi. Z prawej strony nadwozia poniżej skrytek nr. 2, 3 i 4 zabudowano specjalne profile do transportu trzech sztuk węży ssawnych. Węże te były wkładane poprzez wnękę zamykaną uchylną klapą, znajdującą się z prawej strony w ścianie tylnej nadwozia. Górna obniżona część nadwozia (na wysokości zbiornika na wodę oraz bocznych nieprzelotowych skrytek) została wykonana w formie podestu roboczego, zaopatrzonego w drabinkę przytwierdzoną na stałe z lewej strony do tylnej ściany nadwozia. Drabinka ta składała się z dwóch przęseł, z których dolne było podwieszane w pozycji transportowej.

Na dachu zainstalowano centralnie drabinę wysuwaną D10W, która była transportowana w pozycji poziomej (urządzenie blokujące drabinę w pozycji transportowej zajmowało centralną część tylnej ściany nadwozia). Po bokach na pomoście umieszczono uchwyty na prądownice i wytwornice pianowe, pływak, mostki przejazdowe i inny drobny sprzęt.

Na przedniej ścianie kabiny kierowcy, po prawej stronie zamontowano szperacz pogorzeliskowy. W skład wyposażenia szperacza wchodził stojak przenośny i przedłużacz (możliwe było alternatywne zasilanie urządzenia z tylnego gniazda samochodu). Ponadto Jelcz 005M otrzymał zestaw dwutonowej sygnalizacji dźwiękowej Belma, zamontowanej pod przednim zderzakiem oraz dwie (a od pierwszej połowy lat 80 stosownie do przepisów trzy) lampy pulsacyjne Elektra LBS 5. Od przełomu lat 1986/87 w samochodzie zaczęto montować nowsze stroboskopowe lampy Elektra LBX 11.

W 1983 roku drzwi żaluzjowe otrzymały nowy typ uchwytów (bardziej ergonomiczne), co nie wpłynęło jednak na poprawę działania samego mechanizmu żaluzjowego. Od 1987 roku w związku z integracją, wynikającą z zastosowania nowego typu kabiny kierowcy, w nadwoziu specjalnym 005M wprowadzono górne światła obrysowe.

Układ wodno-pianowy

Głównym elementem układu wodno-pianowego Jelcza 005M była zamontowana w środkowej części pojazdu autopompa typu A16/8 produkowana w Świdnickiej Fabryce Urządzeń Przemysłowych w Świdnicy. Była to dwustopniowa, jednozakresowa pompa o wydajności 1600 l/min @ 8 bar. Autopompa była napędzana silnikiem samochodu poprzez przystawkę skrzyni biegów i wał przegubowy. Załączenie jej napędu odbywało się z miejsca kierowcy. Jednobiegowa przystawka odbioru mocy typu P45/1 była przystosowana do odbioru napędu autopompy niezależnie od napędu kół, dzięki czemu pompa mogła pracować zarówno na postoju, jak i w czasie jazdy samochodu.

Zasysanie wody w samochodzie Jelcz 005M odbywało się poprzez udoskonalone urządzenie inżektorowe wbudowane w układ wydechowy silnika i sterowane elektropneumatycznie z tablicy sterowniczej autopompy lub z kabiny kierowcy (nowość w modelu 005M). Integralnym elementem układu wodno-pianowego był dozownik środka pianotwórczego, zapewniający automatyczne stałe procentowe zasysanie środka pianotwórczego przy zmieniających się wydajnościach wodnych autopompy. Zastosowany dozownik RVMA 200 produkcji Rosenbauera, dozował środek pianotwórczy w przedziale 3-7%. W latach osiemdziesiątych austriacki dozownik zastąpiono polskim DSP 16/8.

Działko wodno-pianowe zamocowano na dachu po prawej stronie pojazdu, nad kabinami. Było ono obsługiwane ręcznie przez strażaka stojącego na składanym pomoście umieszczonym w kabinie załogi, wyglądającego przez otwierany do tylu właz. W modelu 005M zastosowano polskie działko DWP 16, produkowane przez Łódzkie Zakłady Sprzętu Pożarniczego w Łodzi. Typową rosenbauerowską sercówkę (stosowaną w 005) zastąpiono układem typu "S", gdzie nie występował już podział strumienia. Dzięki temu znacznie zmniejszono opory przepływu wskutek czego polskie DWP posiadały lepsze parametry użytkowe niż austriackie działka RM16 stosowane dotychczas.

Według W. Pilawskiego, w 1987 roku podjęto decyzję o likwidacji działka w samochodzie 005M, uzasadniając to zbyt małą pojemnością zbiornika wody. Z obserwacji wynika jednak, że część pojazdów z końca lat osiemdziesiątych działka posiadała. Nie jest jednak możliwe jednoznaczne stwierdzenie czy wspomniany stan faktyczny jest efektem działalności fabryki w Jelczu, czy może rezultatem lokalnej "twórczości" samych strażaków. Podobne wątpliwości pojawiają się w przypadku pojazdów z działkiem zainstalowanym w środkowej części górnego pomostu zabudowy. W świetle braku dokumentacji nie można określić czy jest to fabryczna mutacja, wynikająca z kolejnego etapu modernizacji.

Urządzenie szybkiego natarcia, umieszczone nad autopompą z prawej strony pojazdu, składało się ze zwijadła obrotowego i ciśnieniowego gumowego węża o długości 40 m i średnicy 25 mm, zakończonego prądownicą wodną wielkości 25, umożliwiającą podanie prądu zwartego i rozproszonego. Podanie wody było możliwe niezależnie od stopnia rozwinięcia węża.

Samochód wyposażono w dwie nasady tłoczne 75 (wyprowadzone z prawej strony nadwozia), dwie nasady ssawne 110 (z lewej strony i z tyłu), dwie nasady 75 napełniania zbiornika (z tyłu) oraz nasadę 52 ssania środka pianotwórczego z zewnątrz (prawa strona nadwozia).

Możliwości taktycznego wykorzystania samochodu Jelcz 005M GBA 2,5/16

Czerpanie wody przez autopompę

• z własnego zbiornika poprzez zawór kulowy
• ze zbiornika zewnętrznego poprzez wąż ssawny połączony z jedną z nasad 110
• z sieci hydrantowej poprzez dwie nasady 75 napełniania zbiornika

• do działka wodno-pianowego
• do dwóch nasad tłocznych 75
• do urządzenia szybkiego natarcia (w praktyce, ze względu na użyty typ prądownicy SN nie było możliwe podawanie piany)

• z własnego zbiornika
• ze zbiornika zewnętrznego poprzez nasadę 52 ssania środka pianotwórczego

Podsumowanie

Samochód Jelcz 005M przez całą dekadę lat osiemdziesiątych był podstawowym pojazdem gaśniczym krajowych jednostek straży. W latach 1980-1990 wyprodukowano ok. 2000 egzemplarzy tego pojazdu. Pomimo wielu modernizacji, nie udało się wyeliminować wielu wad samochodu. Największym mankamentem pojazdu była wciąż niska trwałość drzwi żaluzjowych osłaniających skrytki. Przy obsadach osobowych lat osiemdziesiątych "pierwszowyjazdowy" GBA bez jednomodułowej kabiny załogowej, również był juz swego rodzaju kuriozoum techniki. W 1990 roku opracowano projekt następcy wysłużonej już "Coli". Trudności ekonomiczne, związane z transformacją ustrojową (przede wszystkim nie uruchomienie w Starachowicach produkcji podwozi Star 1144), sprawiły, że poczciwy 005M, już nigdy nie doczekał się krajowego następcy z prawdziwego zdarzenia.

.

Jelcz 005M (1979)

Okres produkcji: 1979-1995
Producent podwozia: Fabryka Samochodów Ciężarowych im. F. Dzierżyńskiego w Starachowicach
Producent zabudowy: Jelczańskie Zakłady Samochodowe w Jelczu k/Oławy

Oznaczenie pożarnicze wg PN-79: GBA 2,5/16
Podwozie: Star 244L
Silnik: typu S359 (od 1983 roku S359M), wysokoprężny, sześciocylindrowy, rzędowy, o mocy 150 KM i pojemności skokowej 6840 cm3
Skrzynia biegów: S5-45 mechaniczna, 5+R
Skrzynia rozdzielcza: dwubiegowa (szosa, teren)
Sprzęgło: jednotarczowe, suche sterowane hydraulicznie
Układ jezdny: 4x4 z blokadą mechanizmu różnicowego na tylnym moście
Nadwozie: dwusegmentowe, składające się z kabiny typu 642 (1979-1986) lub 678 (1986-1995) i nadwozia specjalnego (w całości stalowe)
Liczba miejsc: 6 (2+4)
Wymiary (długość, szerokość, wysokość): 6930 / 2490 / 3320 mm
Rozstaw osi: 3900 mm
Prześwit poprzeczny: 280 mm
Prześwit podłużny: 230 mm
Kąt natarcia: 38º
Kąt zejścia: 25º
Masa własna pojazdu: 6810 kg
Dopuszczalna masa całkowita: 10 580 kg
Maks. obciążenie osi przedniej: 3930 kg
Maks. obciążenie osi tylnej: 6650 kg
Poj. zbiornika paliwa: 150 l + 40 l w kanistrach
Prędkość maks.: 82 km/h
Zużycie paliwa w czasie jazdy: 26 l/100 km
Zużycie paliwa w czasie pracy autopompy: ok. 20 l/100 km

Autopompa: ŚFUP A16/8 dwustopniowa, jednozakresowa o wyd. 1600 l/min @ 8 bar
Napęd autopompy: przez przystawkę odbioru mocy P45/1 i wał przegubowy
Zbiornik wody: stalowy (z powłoką antykorozyjną), spawany w kształcie prostopadłościanu o poj. 2500 l
Zbiornik środka pianotwórczego: o poj. 250 l wykonany z poliestru wzmocnionego tkaniną szklaną
Dozownik środka pianotwórczego: Rosenbauer RVMA 200 (od lat 80 - DSP 16/8)
Nasady: 2x tłoczna 75 (prawa strona), 2x ssawna 110 (lewa strona i tył), 2x tankowania hydrantowego 75 (tył), 2x spustowa 110 (prawa strona i tył), 1x ssania środka pianotwórczego z zewnątrz 52 (lewa strona)
Działko wodno-pianowe: DWP 16 produkcji ZSP Łódź o maks. wydajności: wody - 1600 l/min @ 8 bar (zasięg poziomy: 49 m); piany – 24,5 m3/min (zasięg poziomy: 42 m); obrót działka w płaszczyźnie poziomej: 360º; w płaszczyźnie poziomej: od - 20º do + 85º
Szybkie natarcie: 40-metrowe, składające się z gumowego węża ciśnieniowego na zwijadle, zakończonego prądownicą wielkości 25

Przewidywane wyposażenie normatywne (1979):

• Wąż ssawny 110-2400 – 3 szt.
• Smok ssawny z koszem – 1 szt.
• Pływak - 1 szt.
• Stojak hydrantowy – 1 szt.
• Klucz hydrantowy podziemny – 1 szt.
• Klucz hydrantowy nadziemny – 1 szt.
• Linka do pływaka (0,8 m)- 1 szt.
• Linka do smoka (15 m)- 1 szt.
• Linka do węży ssawnych (20 m) - 1 szt.
• Węże tłoczne W75 (20 m) – 10 odc. (200 m)
• Węże tłoczne W75 (5 m) – 2 odc.
• Węże tłoczne W52 (20 m) – 8 szt. (160 m)
• Rozdzielacz 75 – 1 szt.
• Zbieracz 75/110
• Prądownica pianowa PP 2-12 – 1 szt.
• Prądownica pianowa PP 4-12 – 1 szt.
• Prądownica pianowa PPS-12 – 1 szt.
• Prądownica wodna uniwersalna 52 – 1 szt.
• Prądownica wodna zamykana 52 – 2 szt.
• Prądownica wodna zamykana 75 – 1 szt.
• Głowica mgłowa 16 – 1 szt.
• Głowica mgłowa 30 – 1 szt.
• Przełącznik 110/75 – 2 szt.
• Przełącznik 75/52 – 3 szt.
• Zasysacz liniowy Z-2 – 1 szt.
• Zasysacz liniowy Z-4 – 1 szt.
• Zasysacz liniowy Z-8 – 1 szt.
• Wąż do zasysacza (1,1m) - 1 szt.
• Torba wężowego, kpl. - 1 szt.
• Siodełko wężowe – 1 szt.
• Klucz do łączników – 2 szt.
• Mostek przejazdowy 52-75-52 – 2 szt.
• Podpinka do węży - 2 szt.
• Wytwornica pianowa WP-75 - 2 szt.
• Wiadro brezentowe – 2 szt.
• Gaśnica proszkowa G – 2 szt.
• Koc gaśniczy – 1 szt.
• Linka strażacka 30 m - 2 szt.
• Drabina wysuwana dwuprzęsłowa (DW-10/D10W) – 1 szt.
• Drabina słupkowa 3,1 m - 1 szt.
• Zbiornik składany 2500 l - 1 szt.
• Bosak lekki – 1 szt.
• Bosak podręczny – 1 szt.
• Topor ciężki – 1 szt.
• Łom – 1 szt.
• Piła poprzeczna – 1 szt.
• Ubranie żaroodporne - 2 kpl.
• Rękawice lateksowe – 2 pary
• Rękawice azbestowe - 2 pary
• Buty gumowe wysokie – 2 pary
• Aparat oddechowy AP-3M z zapasowymi butlami – 2 kpl.
• Szperacz pogorzeliskowy z osprzętem – 1 szt.
• Szpadel - 2 szt.
• Latarka akumulatorowa z żarówką, akumulatorem i torbą - 3 kpl.
• Zestaw narzędzi dielektrycznych – 1 kpl.
• Radiostacja UKF-FM – 1 szt.
• Apteczka sanitarna – 1 szt.